Cytaty

Nagyvárad pod pewnymi wzglÄ™dami byÅ‚ maÅ‚ym Budapesztem. To tam (ja kiedyÅ› napisaÅ‚em): „wÄ™gierscy (i czasem wÄ™giersko-żydowscy) geniusze rozpoÅ›cierali skrzydÅ‚a i odlatywali w szeroki Å›wiat Budapesztu i Paryża. To wtedy w kawiarniach Kolozsváru i Nagyváradu wyznawcy Baudlaire’a i folkloryÅ›ci spierali siÄ™ do późna w nocy, siedmiogrodzkiej nocy z kawiarnianym dymem natychmiast podrywanym przez czyste, ciemne powietrze w gÅ‚Ä…b wÄ…skich ulic, miÄ™dzy krzywe rzÄ™dy wykÅ‚adanych żółtym stiukiem parterowych prowincjonalnych domów z ich soczystymi zapachami i niekiedy erotycznymi obietnicami tudzież samotnym, rozkoÅ‚ysanym tramwajem elektrycznym rozÅ›wietlajÄ…cym kostkÄ™ bruku na drugim koÅ„cu” (In Deepest Transylvania, „The New Republic”, 3 lutego 1982).

Przypis autora w: John Lukacs, Budapeszt 1900. Portret miasta i jego kultury, tłum. Tomasz Bieroń, Międzynarodowe Centrum Kultury, Kraków, 2016

DziewiÄ™tnastowieczny liberalizm padÅ‚ w wiÄ™kszym stopniu ofiarÄ… nacjonalizmu niż socjalizmu. MówiÄ…c o nacjonalizmie, nie mam na myÅ›li być może nierozwiÄ…zywalnego problemu narodowoÅ›ci niewÄ™gierskich na WÄ™grzech. Również wÄ™gierskie masy ludowe przejawiaÅ‚y bardziej nacjonalistyczne niż liberalne nastawienie (o czym mieli siÄ™ później przekonać miÄ™dzy innymi socjaldemokracji: Å›wiadomość mas byÅ‚a bardziej nacjonalistyczna niż internacjonalistyczna, to jest bardziej rasowa niż klasowa). Zjawisko to miaÅ‚o jednak charakter ogólnoÅ›wiatowy: zyskujÄ…ce na znaczeniu demokratyczne masy wszÄ™dzie byÅ‚y nacjonalistyczne i antyliberalne. Na przykÅ‚ad w Austrii rozÅ‚am miÄ™dzy starymi nacjonalistami liberalnymi a mÅ‚odymi nacjonalistami radykalnymi nastÄ…piÅ‚ na poczÄ…tku lat osiemdziesiÄ…tych. PiszÄ™ „mÅ‚odymi”, ponieważ wydarzenia pokazaÅ‚y, że wiÄ™kszość austriackich studentów nie wyznawaÅ‚a już liberalnych poglÄ…dów. Stali siÄ™ prawicowymi, a nie lewicowymi anarchistycznymi radykaÅ‚ami. […] Od wczeÅ›niejszego nacjonalizmu liberalnego poszli w kierunku radykalnego nacjonalizmu, który bez wÄ…tpienia zawieraÅ‚ elementy antysemityzmu.

John Lukacs, Budapeszt 1900. Portret miasta i jego kultury, tłum. Tomasz Bieroń, Międzynarodowe Centrum Kultury, Kraków, 2016

W styczniu 1905 roku, po raz pierwszy od ugody w 1867 roku, partia rzÄ…dzÄ…ca przegraÅ‚a. NajwiÄ™kszÄ… liczbÄ™ mandatów zdobyÅ‚a opozycja, miÄ™dzy innymi niepodlegÅ‚oÅ›ciowcy. Normalne przekazanie wÅ‚adzy byÅ‚o niemożliwe, nie tylko ze wzglÄ™du na polityczne wrzenie w caÅ‚ym kraju, ale również dlatego, że niepodlegÅ‚oÅ›ciowcy wraz z częściÄ… koalicjantów nadal sprzeciwiali siÄ™ dekretowi Franciszka Józefa dotyczÄ…cego armii. IstotÄ… sprawy byÅ‚o to, że parlamentarne swary w Budapeszcie na powrót roznieciÅ‚y podskórne antyaustriackie nastroje w kraju, żarzÄ…ce siÄ™ wÄ™gielki buchnęły pÅ‚omieniami. Istnieniu c.k. monarchii zagrażaÅ‚y teraz WÄ™gry — wÄ™gierska opinia publiczna, wÄ™gierskie nastoje spoÅ‚eczne, wÄ™gierscy przedstawiciele narodu. Po raz pierwszy sytuacja przyciÄ…gnęła uwagÄ™ zagranicznych rzÄ…dów. Nie sposób byÅ‚o nie dostrzec, że podczas tego kryzysu konstytucyjnego stary monarcha (Franciszek Józef miaÅ‚ wówczas siedemdziesiÄ…t pięć lat) okazaÅ‚ siÄ™ mÄ…drzejszy i bardziej kompetentny od czoÅ‚owych polityków z kraju chlubiÄ…cego siÄ™ wielowiekowÄ… tradycjÄ… parlamentarnÄ….  […] Franciszkowi Józefowi wystarczyÅ‚o mÄ…droÅ›ci, aby uÅ›wiadomić sobie (nie potrafimy z caÅ‚Ä… pewnoÅ›ciÄ… ustalić, kim byli jego główni doradcy w tej sprawie), że propozycja rozszerzenia prawa gÅ‚osu przestraszy wielu, może nawet wiÄ™kszość wÄ™gierskich polityków z wyższych warstw, zwÅ‚aszcza niepodlegÅ‚oÅ›ciowców. Przewidywania te siÄ™ potwierdziÅ‚y. Po kolejnych miesiÄ…cach demonstracji i niepokojów koalicja ustÄ…piÅ‚a. W kwietniu 1906 roku skoÅ„czyÅ‚ siÄ™ kryzys konstytucyjny, a razem z nim Partia Liberalna. Kres jej istnienia ogÅ‚osiÅ‚ sam Tisza.

Nadal nie można byÅ‚o jednak mówić o koÅ„cu liberalizmu na WÄ™grzech i w Budapeszcie. ByÅ‚ to wszak co najmniej poczÄ…tek koÅ„ca czegoÅ› istotniejszego: zasadniczo zÅ‚udnego, ale przeważajÄ…cego przekonania o tym, że wolność i równość, liberalizm i demokracja idÄ… ze sobÄ… w parze. ByÅ‚ to również poczÄ…tek koÅ„ca niemal powszechnej sympatii, którÄ… WÄ™gry i WÄ™grzy cieszyli siÄ™ za granicÄ…, zwÅ‚aszcza w Anglii, gdzie ten kraj miaÅ‚ doskonaÅ‚Ä… renomÄ™ — zarówno wÅ›ród brytyjskich wigów, jak i torysów, a dla caÅ‚ego pokolenia irlandzkich dziaÅ‚aczy politycznych i pisarzy wÄ™gierska autonomia […] stanowiÅ‚y potencjalny wzorzec. I na odwrót — jak wspomniaÅ‚em — wielu WÄ™grów podziwiaÅ‚o liberalnÄ… AngliÄ™, architektura nowego gmachu parlamentu nad Dunajem zawieraÅ‚a pewne elementy Westminsteru nad TamizÄ…, politycy i pisarze chÄ™tnie porównywali prastarÄ… konstytucjÄ™ wÄ™gierskÄ… z angielskÄ…, a wÄ™gierska dszentri — co znajdowaÅ‚o odbicie w przyjÄ™tym przez niÄ… nazewnictwie — uważaÅ‚a siÄ™ w jakimÅ› sensie spokrewniona z angielskimi „kolegami”. Kálmán Tisza byÅ‚ anglofilem (który — jak już pisaÅ‚em — nie znaÅ‚ angielskiego i nigdy nie odwiedziÅ‚ Anglii), z upodobaniem cytujÄ…cym w przemówieniach Nelsona, Pitta itd. Istnieje pewna zasmucajÄ…ca paralela w rozwoju politycznym tak różniÄ…cych siÄ™ od siebie krajów jak WÄ™gry, Anglia i Irlandia na poczÄ…tku XX wieku. Od 1890 roku w Anglii, a także w Irlandii, stary liberalizm — koncepcja angielsko-irlandzkiego dualizmu, czyli autonomii dla Irlandii — zaczÄ…Å‚ siÄ™ sypać. Ponadto w poÅ‚owie pierwszej dekady XX wieku dosyć nagle zaczÄ…Å‚ siÄ™ zmieniać korzystny obraz WÄ™gier w Anglii. Najważniejszym czynnikiem tej zmiany byÅ‚y artykuÅ‚y w prasie (a później również inne publikacje) szkockiego publicysty liberalnego R.W. Setona-Watsona. Nie byÅ‚ on zupeÅ‚nie odosobniony w zwracaniu uwagi na czÄ™sto nieodpowiedzialne zachowanie wÄ™gierskich polityków, ale jako pierwszy wskazywaÅ‚ palcem na represje stosowane przez WÄ™grów wobec narodów niewÄ™gierskich. Jego „rewelacje” na ten temat nie byÅ‚y caÅ‚kiem zdystansowane czy obiektywne, niemniej zaczęły nabierać znaczenia.

John Lukacs, Budapeszt 1900. Portret miasta i jego kultury, tłum. Tomasz Bieroń, Międzynarodowe Centrum Kultury, Kraków, 2016

Culture tends to argue that it forbids only that which is unnatural. But from a biological perspective, nothing is unnatural. Whatever is possible is by definition also natural. A truly unnatural behaviour, one that goes against the laws of nature, simply cannot exist, so it would need no prohibition. No culture has ever bothered to forbid men to photosynthesise, women to run faster than the speed of light, or negatively charge electrons to be attracted to each other.

Yuval Noah Harari, Sapiens: A Brief History of Humankind, Random House, 2015

Jak już wspomniaÅ‚em, część najbogatszych rodzin miaÅ‚a lub wynajmowaÅ‚a letnie domy na wzgórzach Budy, skÄ…d w 1900 roku gÅ‚owa rodziny udawaÅ‚a siÄ™ do swojego biura w mieÅ›cie, co znacznie uÅ‚atwiaÅ‚a rozbudowa dróg i komunikacji publicznej. Ale ci, ktorych byÅ‚o stać na drugi dom, byli również zobligowani do spÄ™dzania wakacji za granicÄ…. „Za granicÄ…” oznaczaÅ‚o u austriackich lub czeskich wód, w takich sÅ‚ynnych uzdrowiskach, jak Karslbad, Marienbard, Ischl, Gastein, Semmering itd. Na WÄ™grzech niewiele byÅ‚o miejscowoÅ›ci z bazÄ… hotelowÄ… speÅ‚niajÄ…cÄ… wymogi haute bourgeoisie: w Tatrach, w Pöstyén w północno-zachodniej części kraju, na wybrzeżach Adriatyku i w kilku miejscach nad Balatonem, gdzie rodziny szlacheckie i żydowskie mieszaÅ„stwo miaÅ‚y sobie niedÅ‚ugo pobudować domy wakacyjne.

John Lukacs, Budapeszt 1900. Portret miasta i jego kultury, tłum. Tomasz Bieroń, Międzynarodowe Centrum Kultury, Kraków, 2016

Pöstyén = Pieszczany.

A talk show, for example, with one scientist who says genetically modified organism (GMOs) are safe and one activist who says they are dangerous looks „balanced,” but in reality that is ridiculously skewed, because nearly nine out of ten scientists think GMOs are safe for consumption. At some point, in the midst of all the bickering, the public simply gives up and goes back to relying on simpler sources of information, even if it is a meme on Facebook.

Tom Nichols, The Death of Expertise. The Campaign Against Established Knowledge and Why it Matters, Oxforf University Press, 2017

This is crucial because laypeople too easily forget that the republican government under which they live was not designed for mass decisions about complicated issues. Neither, of course, was it designed for rule by a tiny group of technocrats or experts. Rather, it was meant to be the vehicle by which an informed electorate—informed being the key word here—could choose other people to represent them and to make decisions on their behalf.

Tom Nichols, The Death of Expertise. The Campaign Against Established Knowledge and Why it Matters, Oxforf University Press, 2017

Whatever else George W. Bush may have gotten wrong during his presidency, he was right when he reminded Americans that when it came to the actions of his administration, he was „the decider”. Experts can only propose; elected leader dispose. In fact, policymaking experts and elected leader are almost never the same group, and it cannot be otherwise: there are simply not enough hours in the day for a legislator, even in a city council or a small US state (and much less for a president) to master all of the issues modern policymaking requires. This is why policymakers engage experts—the knowers—to advise them.

Tom Nichols, The Death of Expertise. The Campaign Against Established Knowledge and Why it Matters, Oxforf University Press, 2017